2.2.2.9.2.1.1.4 Zimbardo
Zimbardo voerde in 1982 een experiment uit waarbij hij 21 studenten als proefpersoon gebruikte. Deze studenten hadden zich vrijwillig aangemeld en kwamen uit een grondig onderzoek als psychisch gezond naar voren. Door middel van het toeval werden de studenten verdeeld in bewakers en gevangenen. Tijdens het experiment werd een gevangenissituatie nagespeeld. Degenen die de rol van gevangenen speelden werden gearresteerd en geboeid naar de gevangenis overgebracht. Daar moesten ze allemaal dezelfde kielen aantrekken waarop zowel aan de voor- als aan de acherkunt hun nummer was genaaid. Ze werden verder ook niet meer bij hun naam genoemd maar met hun nummer aangesproken. De gevangenen werden met z'n drieën in een cel opgesloten.
Ook de bewakers waren zo anoniem mogelijk gemaakt. Ze droegen allemaal eenzelfde uniform.
Hoe gedroegen zich nu de 'bewakers' ten opzichte van de 'gevangenen'?
Er werden in ieder geval bij de bewakers geen tekenen van vriendelijkheid of hulpvaardigheid waargenomen. Integendeel: het opstellen in de rij voor het tellen van de gevangenen werd verlengd van tien minuten tot bijna twee uur, waarbij de gevangenen flink werden uitgescholden. Soms maakten de bewakers de gevangenen 's nacht wakker, waarna ze gedwongen werden om zonder onderbreking hun gevangenisnummer op te dreunen. In andere situaties moesten de gevangenen op bevel lachen, een ernstig gezicht trekken, een liedje zingen of elkaar belachelijk maken of bespotten. Ze moesten zelfs de toiletten met hun blote handen schoonmaken.
Een beginnende opstand onder de gevangenen werd hardhandig de kop ingedrukt. Hierna gedroegen de gevangenen zich alleen nog maar passief, onderdanig en hulpeloos en werden ze erg somber. Tijdens de eerste vijf dagen dat het experiment duurde moesten vier van de tien 'gevangenen' voortijdig uit het experiment gehaald worden, met als redenen ongecontroleerde huilbuien, woedeuitbarstingen, niet meer goed kunnen denken, hevige angstaanvallen en zware depressies. Eén gevangene kreeg tijdens het experiment huiduitslag over zijn hele lichaam.
Eigenlijk was het de bedoeling dat het experiment 14 dagen zou duren, maar na zes dagen besloot Zimbardo om het experiment af te breken. Het leek onverantwoord om het experiment langer door te zetten: de studenten die blijk hadden gegeven van een uitstekende psychische gezondheid begonnen als gevangenen ziekelijke verschijnselen te vertonen. En hetzelfde zou je kunnen zeggen van de bewakers.
Zimbardo zegt hier zelf over: "Al na zes dagen moesten we onze schijngevangenis sluiten, want het was verschrikkelijk wat we zagen. Het was noch ons, noch de meeste proefpersonen duidelijk, of ze nog zichzelf waren of dat zij een rol speelden. De meerderheid was inderdaad 'gevangene' of 'bewaker' geworden. Het lukte hun niet meer, om een duidelijk verschil te maken tussen het rollenspel en zichzelf. Er waren dramatische veranderingen in praktisch elk aspect van hun gedrag, in hun denken en hun gevoelswereld. In minder dan één week werd door de ervaring van het gevangenschap (tijdelijk) alles gewist wat ze vroeger geleerd hadden. Menselijke waarden waren tijdelijk verdwenen, zelfconcepten werden op de proef gesteld en de lelijkste, primitiefste, ziekelijke kant van de menselijke natuur kwam aan de oppervlakte. Wij waren geschokt want we zagen hoe enkele jonge mannen (de bewakers) andere jonge mannen behandelden alsof het beesten waren, waarbij ze ook nog genoten van alle wreedheden. Andere jonge mannen (de gevangenen) werden slaafse, ontmenselijkte robots, die alleen nog maar konden denken aan vluchten, aan hoe ze konden overleven en aan hun snel groeiende haat tegen de bewakers."
Zimbardo heeft zich veel moeite getroost om zijn proefpersonen een goede nazorg te geven. Uit de jaarlijkse evaluatie van het onderzoek kwam naar voren dat de proefpersonen zeer snel weer hun gewone leventje opgepakt hebben waarbij de angstgevoelens en de gedachten die zich tijdens het gevangenschap ontwikkeld hadden heel snel weer verdwenen waren. Maar de inzichten die men over zichzelf opgedaan had tijdens het experiment gingen niet meer verloren, voor de betrokkenen zelf niet en voor ons niet.
Zie je ze weer voor je, de beklaagden die voor het Joegoeslaviëtribunaal in Den Haag moesten verschijnen? Die er toch vrij netjes en normaal uitziende mannen met soms thuis vrouw en kinderen die van de meest verschrikkelijke verkrachtingen, martelingen en veelvoudige moorden beschuldigd werden? Onvoorstelbaar, niet waar. Net zo onvoorstelbaar als dat wij daar volgens de gedragsleer net zo goed hadden kunnen staan.